Yunan Hava Kuvvetlerine ait bir F-16D, 26 Ocak 2015 tarihinde, İspanyada’ki (Los Llanos Air Base, Albacete, Spain) bir NATO Tatbikatı esnasında kaza geçirmiş, meydana gelen bu kazada uçağın iki pilotunun yanında, yerdeki dokuz Fransız askeri de hayatını kaybetmişti…! (Yedi Fransız ve on İtalyan askeri de ciddi şekilde yaralanmış…)
Gerçekleştirilen kaza incelemesinden sonra, 30 haziran 2015 tarihinde yapılan açıklamada, meydana gelen bu kazaya, ön kokpitteki pilotun “kontrol listesi” dokümanının (checklist) ait olduğu yere yerleştirilmeyip, “Radır (Yaw) Trim Panelindeki düğmelerin arasına sıkıştırılması sonunda, “Radır Trim Svici”nin istem dışı dönmesine sebep olarak, onun kalkış öncesinde radıra hatalı kumanda verilmesine yol açmasının kazanın (olası) sebebi olduğu sonucuna varılmıştı…
(Kaza İnceleme Raporunda, bu tespitin sayısal kısmının “Uçuş Veri Kaydedici”sinden sağlandığı anlaşılıyor… Trim Kumanda panelinin “radırla” ilişkili kısmı çarpma esnasında parçalanmış…)
Yetkililerin açıklamasına göre, bu trim pozisyonu uçağın kalkıştan sonra sağa önlenemez bir yatış hareketine sebep olmuş… Sağa yatışı önlenemeyen ve stol olan uçak, henüz hava meydanı üzerindeyken ve toplam 7.8 saniyelik bir sürede, tam yakıt yüküyle, park halindeki uçakların (ve onların yanındaki NATO askerlerinin) üzerine düşmüş…!
Basında bu kazayla ilgili yazılarla karşılaşınca, geçmiş yıllarda tanık olduğumuz, karakteri itibariyle benzer, bir olayı hatırladık…: Bir F-104G uçağında (CF-104G olabilir !), uçucu personel arasında “ trim sarması” olarak adlandırılan bir olay yaşanmıştı… Neyse ki bu olayda pilot inişini başarıyla tamamlamıştı… Meydana gelen bu olayın sebebinin bulunması sadece birkaç dakika sürmüştü…! Uçak üzerinde şüphelenilen bölgenin çekilen bir fotoğrafında “arıza sebebi” çok açık olarak görünmekteydi… Hatalı olarak yerleştirilmiş bir elektrik kablosu, makaslama hareketi yapan mekanizma arasında sıkışarak, kısa devreye sebep olmuş, istenmeden enerjilenen “trim motoru” mekanizmanın son limitine kadar çalışarak (sonsuz vidayı sararak) elevatör (pitch) trimi tehlikeli bir pozisyona getirmişti…!
İspanya kazası inceleme raporunda “yaw (radır) trim” svicinin istenmeden hareketini önlemek için, iki yanında koruyucu (çıkıntı) olmasına rağmen, kokpitte bulunan üç “kontrol listesi”nden birinin bu sviçle koruyucu çıkıntı arasına itilerek, “döndürme tipindeki” bu svicin radıra farkında olunmadan kumanda vermesine sebep olduğu belirlenmiş….Öndeki pilot çeklistini olması gereken yere yerleştirmemiş…İncelemeciler, gerçekleştirdikleri testlerden sonra, “olayı” böyle yorumlamışlar…
Bu durumu uçağın Uçuş Bilgi Kaydedicisinde kayıtlı “trim pozisyonu” versini kullanarak teyid etmişler…!
Raporda ayrıca, F-16 uçaklarında uçuş öncesinde ve kalkışta “trim pozisyonundaki” tehlikeli durumu pilota ikaz edecek bir sistemin / tedbirin mevcut olmadığı da vurgulanmış…
Bir başka haber kaynağında, pilotun, uçak henüz pistte kalkış rulesindeyken (yerden havalanamadan) pilotun, uçağı düz tutabilmek için sert radır kumandaları verdiğini söylemiş… Yani, radır problemi uçak henüz yerdeyken kendini hissettirmiş…! Aşağıdaki bu kaynak, uçuş öncesinde, Pilotlara ilave “kontrol listesi” verilmiş olduğunu da söylemiş… Doğruysa, Pilot bu “kontrol listesi” için koyacak yer aramış olmalı…! Bu kaynak, ayrıca, uçağın kalkışını takibeden ikinci saniyenin sonunda stol olduğunu da ileri sürmüş…ki, Kaza İnceleme raporundaki Uçuş Bilgisi kaydedicisinin sağladığı veri bunu doğruluyor…! )
(Kaynak: Kaza İnceleme Raporu)
Bu olay meydana geldiğinde, uçak yerden henüz yirmi metre kadar yukarıda, iniş takımları henüz açık pozisyonda… Raporda, arka kokpitteki pilotun atlamasının başarısızlıkla sonuçlandığını söylüyor…Öndeki pilotun atlama teşebbüsünden bahis yok…! Her ikisinin de “tecrübeli” pilotlar olduğu söylenmiş…
Raporda belirtildiği üzere, uçuş öncesi kontrol listesi Pilotların tirm sisteminin uçuş öncesi (kalkış) pozisyonunda olduğunun kontrolunu da öngörüyor…Pilotlar bu kontrolu yapmış, ancak, kalkış teşebbüsünden yirmi dakika önce…Kazayı inceleyenler, bu kontrolun “fazla erken” yapıldığı görüşündeymiş…
Sonuç olarak, Kaza İnceleme Heyeti (Accident Investigation Board) birçok sebep belirlemiş…: Uçağın ağır (yakıt) yükü, asimetrik konfigürasyonu, yan rüzgar, trim kumandası tasarım eksikliği, acil durum tedbiri eksikliği,…!
Birkaç hususu da biz ekleyelim…: Rapordan anlaşıldığı kadarıyla, uçaklar “ikili kol” ( two-aircraft formation taking off ) kalkışı yapıyor…Uçuşun bir “uluslararası” ortamda olması, ayrıca, ikili kol kalkışının (olası) ekstra stresi, pilotların konsantrasyonlarını-biraz-olumsuz etkilemiş olmalı…!
Yıllarca, Dünyanın en modern uçağı olarak tanıtılan bir uçakta, “trim sistemi” hatasını önleyecek ön ve/veya karşı tedbirin mevcut olmaması son derece düşündürücü…!
Şüphesiz, Kullanıcıların da, kullandıkları sistemlerde mevcut olabilecek tasarım yetersizliklerini belirlemek ve giderilmesini sağlamak için, “yeterince uyanık olma” sorumlulukları var…
Son bir hususu da vurgulayarak bitirelim…:
“Kaza İnceleme Raporları” kamuya açık olarak paylaşılmalı…! Yaşanan tecrübeler paylaşıldıkça kazaların azaltılması mümkün olabilir… Bu konuda sorumluluk, bunu-bizim gibi-talep etmesi gereken tüm bireylere de düşüyor…!
Yararlanılan Kaynaklar:
https://www.youtube.com/watch?v=vE95CjAxrSg
https://www.flightglobal.com/news/articles/trim-error-led-to-fatal-greek-f-16-crash-415427/
