Terzan 5 (solda) ve X-ışını kaynakları (sağda)
(Kaynak: spacedaily.com)
Kişilik bölünmesi üzerine bir roman olan “Dr. Jekyll ve Mr. Hyde”da Victoria devri İngilteresinde, Londralı avukat Mr. Utterson’ın eski dostu, nazik bir insan olan saygın yaşlı hekim Dr. Henry Jekyll’in zaman zaman şehvet düşkünü bir canavara, yani Mr. Edward Hyde’a dönüşmesi olayını gözlemlemesi anlatılır Mr.Utterson Dr. Jekyll’ın yeni asistanı olan, ama hiç doktor’la yan yana görmediği, şeytani görünüşlü, yeni asistanı Mr.Hyde’ın esrarını aralamaya çalışır. En sonunda Doktor’un bıraktığı bir itiraf notundan Hyde’ın aslında Jekyll, daha doğrusu Jekyll’ın kötü yarısı olduğunu öğrenir. Roman zaten insanın doğasında bulunan kişilik farklılıklarının bir alegorisidir. Dr. Jekyll ve Mr. Hyde insan ruhundaki iki farklı kişiliğin; iyinin ve kötünün çatışmasını anlatmaktadır.(Wikipedi).
*
Samanyolunda bilinen-neredeyse-her şeyin benzeri mevcut… Jekyell ve Hyde’nin benzeri neden olmasın !
Spacedaily.com’da 21 Şubat 2020’de yayımlanan bir haberde, ‘kozmik Jekyell ve Hyde’ olarak nitelenebilecel bir yıldız çiftinin (binary star) belirlendiği duyuruldu.
NASA’nın Chandra X-ışını gözlemevi ve VLA’yla (National Science Foundation’ın Karl F. Jansky ‘Very Large Array’ Teleskobu) onbeş-yıllık bir sürede toplanan veriden belirlenen bu yıldız-ikilisi, astronomlara göre, çok acayip bir şekilde hareket etmekte.
Araştırmacılara göre, bu yıldız sistemi iki farklı kimlik arasında gidip-gelmekte (alter egos).
Bu yıldızlar, Samanyolunda, 19,000 ışık yılı uzakta, yoğun bir yıldız kümesi olan Terzan 5 içinde yer almakta. Terzan 5 CX1 olarak kaydedilen bu yıldız-çifti, Güneş benzeri bir yıldız ile, yakın yörüngede dolanan, daha küçük kütleli bir nötron yıldızı.
Araştırmacılar, Terzan CX1 gibi ikili sistemlerde, daha büyük kütleli nötron yıldızının düşük kütleli yıldızdan emdiği maddeyi etrafındaki bir madde diskinde toplayacağını söylüyor. ‘Madde Emme Diski’ (Accretion Disk) olarak adlandırılan bu disk, yayımladığı X-ışını sebebiyle, X-ışını Gözlemevleri tarafından belirlenebilmekte. Bu görünümde olan yıldız çiftlerine de ‘Düşük Kütleli X-ışını Çiftleri’ adı verilmekte.
Araştırmacılar, hızla dönen diskten nötron yıldızının yüzeyine düşen (çekilen) maddenin, nötron yıldızının eksenel dönme hızını artıracağını söylüyor.
Astrofizikçilere göre, nötron yıldızının dönme hızı artarken, kütlesi Güneşin kütlesini aşabilir; çapı da 20 kilometreye kadar küçülebilir. Eksenel dönme hızı ise, inanılması zor bir değere, saniyede 100+ kereye ulaşabilir !
Nötron yıldızının ışıdığı radyo dalgaları, periyodik olarak, Dünya yönüne yönelirse, (şüphesiz, birçoğu başka yöne yönelebilir) astronomlar, pals (pulse) halindeki bu radyo dalgalarının kaynağını ‘Milisaniye Atarcası’ (Milisecond Pulsar’ olarak adlandırır.
Bilim insanları, bir X-ışını ikilisinin (binary) bir milisaniye atarcasına dönüşebilmesi için birkaç milyar yıl sürenin gerektiğini söylüyor. Terzan 5CX1’in Chandra uydusuyla gerçekleştirilen gözlemlerinden, bu ikilinin 2003’te, bir ‘düşük kütleli X-ışını çifti’ olarak davrandığı belirlendi. Göründüğü kadarıyla, nötron yıldızı diğer yol arkadaşından madde emmekteydi.
Chandra ve VLA ile, 2009-2014 döneminde gerçekleştirilen gözlemlerden, 5 CX1’in yayımladığı X-ışını azalırken, radyo dalgası da yayımladığını belirlediler. Yayımlanan radyo dalgası ve X-ışını ışımaları milisaniye-atarcası görünümüyle uyumluydu.
Terzan CX1’in Chandra ile , 2016’da gerçekleştirilen gözlemlerden, bu ikilinin bu defa, tekrar bir ‘düşük-kütleli X-ışını çifti’ görünümünde, kısaca, ‘Jekyll ve Hyde’ davranışı olarak adlandırılabilecek bir şekilde ışımakta olduğu belirlendi. Bugüne kadar, ilki 2013’te olmak üzere benzer davranış gösteren ve doğrulanan başka üç örnek daha mevcut.
Bu araştırmalarda, düşük-kütleli X-ışını ikilisi olan Swift J174805.3-244637 (T5 X-3)’te, nötron yıldızına madde aktarılma sürecince, ısıcaklığı yükselen yıldız kabuğu sebebiyle, yayılan X-ışını, 2012’de, Chandra tarafından gözlendi.
Chandra ile gözlenen ve yine Terzan 5 kümesi içinde yer alan IGR J17480-2446 (T5 X-2 ) gözleminde, yıldızın X-ışını ışımasından (burst) sonraki beşbuçuk yıllık sürede dış kabuğunun soğumasının devam ettiği belirlendi.
Yararlanılan Kaynaklar:
https://www.spacedaily.com/reports/A_Cosmic_Jekyll_and_Hyde_999.html
